Τι είναι ο μεταβολισμός;
Οι ζωντανοί οργανισμοί, λαμβάνουν την ενέργεια που χρειάζονται από το περιβάλλον, μέσω της τροφής και τη μετατρέπουν σε ενέργεια, προκειμένου να αξιοποιηθεί κατάλληλα από αυτους. Η ενέργεια (θερμίδες) των τροφών, προέρχεται από την περιεκτικότητα τους, στα τρία μακροθρεπτικά συστατικά, ήτοι πρωτείνες, υδατάνθρακες, λίπη. Το νερό που περιέχουν όλα τα τρόφιμα, οι βιταμίνες και τα μέταλλα, δεν αποδίδουν ενέργεια.
Ο μεταβολισμός συνεπώς, ουσιαστικά, είναι η μετατροπή της χημικής ενέργειας των τροφών σε χημική ενέργεια του ανθρωπινου σώματος και σε θερμότητα.
Αυτή η «ανθρώπινη» χημική ενέργεια όπως ίσως θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε δίκην απλούστευσης των επιστημονικών όρων χρησιμοποιείται για:
- Μηχανικό έργο, για την πραγματοποίηση δηλαδή των συσπάσεων των γραμμωτών και λείων μυικών ινών
- Τη συντήρηση και την ανάπλαση των ιστών
- Τη σωματική αύξηση
Η εκλυόμενη θερμοτητα χρησιμοποιείται για να διατηρείται σταθερή η θερμοκρασία του σώματος, περίπου στους 37ο C. Η περίσσεια της θερμότητας αποβάλλεται στο περιβάλλον, χωρίς να έχει πια τη δυνατότητα παραγωγής έργου και χωρίς να μπορεί να μετατραπεί σε άλλης μορφής ενέργεια.
Αν και όταν η ενέργεια των τροφών που καταναλώνει ο άνθρωπος είναι μεγαλύτερη από την ενέργεια που χρειάζεται για την κάλυψη των καθημερινών του αναγκών, τότε το περισσευμα μετατρέπεται σε λίπος και αποθηκεύεται στο σώμα μας για να χρησιμοποιηθεί σε περιόδους έλλειψης τροφής.
Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί ότι δεν γίνεται να αυξηθεί το λίπος του οργανισμού, αν η προσφερόμενη ενέργεια των τροφών δεν είναι μεγαλύτερη από τις ημερήσιες ανάγκες μας. Εκλαικευμένα θα λέγαμε ότι δεν είναι δυνατόν να παχύνουμε αν δεν φάμε περισσότερο από αυτό που χρειαζόμαστε.
Ο μεταβολισμός και η θερμογένεση στον άνθρωπο δεν γίνονται σε ένα οργανικό σύστημα (όπως πχ γίνεται η πέψη στο γαστρεντερικό σύστημα), αλλά σε όλα τα κύτταρα του σώματος. Όλα λοιπόν τα κύτταρα έχουν τη δική τους μεταβολική δραστηριότητα, αλλά η ενεργειακή κατανάλωση διαφέρει από κύτταρο σε κύτταρο. Τα μυικά κύτταρα έχουν τη μεγαλύτερη ενεργειακή κατανάλωση, γιαυτό και οι άνθρωποι έχουν πολλές σωματικές δραστηριότητες παχάινουν πιο δύσκολα και αδυνατίζουν πιο εύκολα.
Οι συνολικές ενεργειακές ανάγκες του ανθρώπου χωρίζονται στα εξής επι μέρους συστατικά:
- Στην ενεργειακή κατανάλωση ηρεμίας (βασικός μεταβολισμός). Η ενεργειακή κατανάλωση ηρεμίας αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος των ημερήσιων αναγκών του οργανισμού (περίπου το 60-80% του συνόλου). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, και μικρές ακόμη μεταβολές από το φυσιολογικό να οδηγούν σε σημαντικές μεταβολές των συνολικών ημερήσίων ενεργειακών μας αναγκών και επομένως και του σωματικού μας βάρους.
- Στη σιτιογενή θερμογένεση. Είναι η επιπλέον θερμότητα που παράγεται από τον οργανισμό, μετά τη λήψη οποιασδήποτε ποσότητας τροφής. Οφείλεται στην αύξηση της δραστηριότητας του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και στη θερμότητα που παράγεται κατά την πέψη των τροφών. Εξαρτάται από το είδος και τη ποσότητα της τροφής. Μεγάλη αύξηση της σιτιογενούς θερμογένεσης έχουμε μετά τη λήψη πρωτεινών, αλκοόλ και υδατανθράκων, ενώ ελάχιστη μετά τη πρόσληψη λίπους. Η σιτιογενής θερμογένεση διαρκεί μέχρι 4-6 ώρες από τη λήψη του τελευταίου γεύματος.
- Στην ενεργειακή κατανάλωση της σωματικής δραστηριότητας, η οποία χωρίζεται στο «ενεργειακό κόστος των αυτοματικών κινήσεων» και στο «ενεργειακό κόστος των σωματικών δραστηριοτήτων» συμπεριλαμβανομένης και της άσκησης.
- Θα πρέπει να τονιστεί ότι η σιτιογενής θερμογένεση αλλά και το ενεργειακό κόστος της σωματικής δραστηριότητας αποτελούν εκατοστιαίες μεταβολές της ενεργειακής κατανάλωσης ηρεμίας. Αυτό σημαίνει ότι όσο μεγαλύτερο είναι ο βασικός μεταβολισμός, τόσο περισσότερες είναι και οι θερμίδες που καίμε κατά της άσκηση.
Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την ενεργειακή κατανάλωση ηρεμίας είναι: το σωματικό βάρος, και ειδικά η ποσότητα και η ποιότητα μυικού ιστούς, η ηλικία και το φύλο. Αυτό σημαίνει ότι όσο βαρύτερο είναι ένα άτομο, τόσο μεγαλύτερες είναι οι ενεργειακές του ανάγκες. Οι παχύσαρκοι λοιπόν έχουν πάντα υψηλότερο μεταβολισμό από ομοειδή αλλά φυσιολογικού βάρους άτομα, και έτσι τρώνε οπωσδήποτε περισσότερο, ακόμα και μόνο για να διατηρήσουν το βάρος τους σταθερό.
Η κληρονομικότητα παίζει μικρό γενικά ρόλο στο βασικό μεταβολισμό (7%), ενώ η θυρεοειδική λειτουργία και κυρίως η δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος επηρεάζουν σημαντικά τα επίπεδα του.
Τελικά, ο ισχυρότερος θερμογενετικός παράγοντας στο ανθρώπινο σώμα είναι το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, οι ουσίες δηλαδή που παράγονται κατά το στρες. Το στρες, επομένως ευνοεί την απώλεια βάρους, αν βεβαια δεν συνοδεύεται από πολυφαγία.
Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις φυσιολογικές και παθολογικές καταστάσεις που συνοδεύονται από αλλαγές του μεταβολισμού ώστε, να προσαρμόζεται ανάλογα και η πρόσληψη τροφής, ώστε να διατηρείται η ομοιοστασία στους υγιείς και να αποφεύγεται η περαιτέρω επιδείνωση της υγείας στους πάσχοντες.
Αύξηση του μεταβολισμού, και επομένως αύξηση των ενεργειακών μας αναγκών, παρατηρείται σε φυσιολογικές καταστάσεις, εφηβεία, κύηση θηλασμός, συστηματική άσκηση, χειρωνακτική εργασία, πολύωρη έκθεση σε ψύχος.
Σε παθολογικές καταστάσεις: βαριές λοιμώξεις, εκτεταμένα εγκάυματα, χρόνια αναπνευστική ανεπάρκεια, υπερθυεροειδισμός, κακοήθη νοσήματα (καρκίνος), κέτωση, αρρύθμιστος σακχαρώδης διαβήτης, οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου χωρίς επιπλοκές. Σε χρήση φαρμάκων, συμπαθομιμητικά, μεγάλες δόσεις θυρεοειδικών ορμονών, χρόνια χρήση κορτικοειδών, ασπιρίνης κτλ.
Μείωση του μεταβολισμού και επομένως μείωση των ενεργειακών μας αναγκών, παρατηρείται σε υπερήλικους, γυναίκες σε ακινητοποίηση στο κρεβάτι πάνω από 10 μέρες, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, υποθυρεοειδισμό, υπογοναδισμό (μείωση δηλαδή των ορμονών του φύλου όπως πχ γίνεται στην εμμηνόπαυση) κ.α
Οι δίαιτες απώλειας βάρους και πιο ειδικά οι πρωτεινικές δίαιτες (χημικές), συνοδεύονται από μεγάλη μείωση του βασικού μεταβολισμού, όχι μόνο στη φάση της δίαιτας αλλά και μετά τη διακοπή της. Επομένως «σπασμωδικές» και «βιαστικές» λύσεις στις οποίες πολύ συχνά καταφεύγουν ειδικά οι νέες γυναίκες, για να λύσουν το πρόβλημα τους, σε απώτερο χρόνο, οδηγούν σε μαθηματική ακρίβεια σε περαιτέρω αύξηση του σωματικού βάρους.
Βέβαια επιθυμία του σύγχρονου ανθρώπου είναι να τρώει ότι θέλει χωρίς να υπάρχει φόβος αύξησης βάρους.
Ο άνθρωπος είναι μια μηχανή εσωτερικής καύσης. Καλή μηχανή είναι η μηχανή που έχει καλή απόδοση με μικρή κατανάλωση καυσίμου. Αυτό δηλαδή που ευχόμαστε έιναι να ήμασταν μηχανές με κακή απόδοση.
Η καλύτερη λοιπόν λύση για διατήρηση ενός υγιούς σωματικού βάρους, αλλά και αισθητικά αποδεκτού, είναι να προσαρμόζουμε την πρόσληψη τροφής στις προσωπικές μας ενεργειακές ανάγκες.
